Kutadgu Bilig Hakkında

Kutadgu Bilig hakkındaki her şeyi eserin müellifi olan Yusuf Has Hacib’in esere yazdığı giriş kısmından ediniyoruz. Bu bakımdan bu edebi eser hakkındaki en güvenli bilgiler Kutadgu Bilig içinde söylenebilir.

Kutadgu Bilig isminin etimolojik çözümlemesine inildiğinde şu şekilde bir gramatikal yapı söz konusu olacaktır:

Kut+ad-gu: Kut isim kökü üzerine +Ad- isimden fiil yapma eki getirilmiş ve sözcük fiil yapıldıktan sonra –GU+ sıfat- fiil eki getirilerek geçici bir sıfat yapılmıştır. Kut kökünü bugün “Kutsal” sözcüğünden tanımaktayız. Bu bakımdan kelimenin anlamı “ Kut bahşeden, mutluluk veren” olarak tercüme edilebilir.

Bil-i-g: Bilmek fiiline –G+ fiilden isim yapılarak isimleştirilmiş. Kelime anlamı ise “Bilgi”’dir.

Bu bilgiler ışığında eserin adı “ Mutluluk veren bilgi” olarak çevrilebilir. Eser ise tam anlamıyla devlet yönetimi ile alakalıdır.

Eser, Karahanlı dönemine aittir çünkü Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur. Dolayısıyla Karahanlı Türkçesi özelliği taşımaktadır.

Yusuf Has Hacip

Eserin müellifi hakkındaki tüm bilgiler hem Kutadgu Bilig’in ön sözünde kendi ağzı ile söyledikleri hem de eserin içerisinde kendinden bahsettiği bölümlerden alıntılamadır.  Şair, Balasagun’da dünyaya gelmiştir. Balasagunlu Yusuf olarak bilinen şair, eserinin Tabgaç Buğra Han tarafından sevilmesi üzerine “Has Hacib” mertebesine yükseltilmiştir. Bu rütbe atlamanın sonucu olarak artık Yusuf Has Hacib olarak anılmıştır. Eserinin bir beyitinde kendisinin artık yaşlandığından bahsetmesi üzerine eserini yazdığı zamanın 50 yaşının üstündeki hayat dönemleri olduğu anlaşılmaktadır.

Yusuf Has Hacip eserinde doğum yılından üstü kapalı bahseder ve bu bakımdan birçok araştırmacı 11. yüzyıl diyerek kendi işlerini kolaylaştırmışlardır. Bunun yanı sıra bir grup araştırmacı da bazı beyitlerden anlam çıkarak, Yusuf’un doğum yılını 1019 olarak belirlemişledir.

Eseri şairinden ölümünden bahsetmemektedir. Bazı eserlerde şair öldüğü zaman konuşan ekler bu eserde yoktur. Sadece ilave kısmında kendinden bahsederken artık “karı” olduğunu yani yaşlandığını ve ölümün onun kapısını çaldığından bahseder.

Esere Genel Bakış

Kuş bakışı bir yaklaşımla eserin içerdiği bilgilerin zamansız olduğu rahatlıkla söylenebilir. Eserde öyle hoş nazımlar vardır ki bugün bile geçerliliğini hala korumaktadır. Eserin en önemli özelliği ile Karahanlı Devleti’nin İslamiyet’in kabulünden hemen sonra yazılmış olmasıdır ki bu da onu Müslüman Türk devlerinin ilk eseri yapar. Bu bakımdan bazı araştırmacılar (Saadet Çağatay gibi) eserde Şaman ve Budist inanışlara ait özellikler keşfetmişlerdir.

Eser, askerlikle ilgili terimler de içerir. Bu terimler Balasagunlu Yusuf’un bir askerlik geçmişinin olduğunu, askerlik yapmasa bile hiç olmazsa okçulukla haşır neşir olduğunu ispatlamaktadır. Kutadgu Bilig’de geçen askeri terimler makale olarak yayımlanmıştır.

Kutadgu Bilig’i bugünlere taşıyan elbette içerdiği bilgilerdir. Öyle ki bu bilgiler içinde ansiklopedik bilgilerin yanı sıra bilinen halk inanışları da vardır.

Eser kuşkusuz 11. yy’da yazılmış bir eserdir. Bu bakımdan saf Hakaniye Lehçesi yani Karahanlı Türkçesi özelliğini taşır. Dili oldukça yalındır ve bu kıymetli eserin Farsça ya da Arapça değil de Türkçe yazılması dikkat çekicidir. Ayrıca eserin Türkçe kaleme alınması da gerek müellifin gerek de Karahanlıların Türkçeye bağlılıklarını ortaya koymaktadır. Ayrıca eserde geçen kimi sözcüklerin bugün hala kullanılıyor olması, Türkoloji dünyası için müthiş bir dil malzemesidir.

Kutadgu Bilig’in bugün bilinen üç nüshası vardır. Bu nüshalar: Mısır, Herat ve Fergane nüshalarıdır.

Eserin Yazılış Amacı

18 ay gibi kısa bir sürede tamamlanan eser, devlet yönetimi ve iki dünyada mutlu olmak için bir takım öğütler içerir. Doğu Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Han’ın isteği üzerine yazılmıştır.  (Tabgaç, Karahanlı devleti içinde Doğu yani Merkez Hükümdara verilen bir lakaptır.)

Eserin Biçimsel Özelliği

Eser beyitler halinde yazılmıştır. Klasik edebiyatta uzun soluklu eserler için kullanılan mesnevi nazım şekli, didaktik bir dilde ele alınmıştır. Elbette ki aruz vezni ile yazılan eserin, vezin ölçüsü Şehname ölçüsü diye bilinen “faûlun / faûlun / faûlun / faûl” ya da daha yaygın söyleyişi ile “feûlun feûlun feûlun feûl”’dür.

Nazım birimi elbette beyittir. Eserin beyit sayısı 6645’tir. Eserin ilerleyen dörtlüklerinde dörtlükler biçiminde yazılan kısımlara da rastlanmıştır. Muhtemelen bu, mesnevinin düz anlatımını kırmak amacı ile yapılmıştır.

Eserin İçeriği

Eser, alegorik olarak ele alınmıştır. 4 temel karakter gerektiği yerde tahkiye gerektiği yerde konuşmalar ile ilişkilendirilmiştir. Eserin bu 4 ana karakteri şunlardır:

1. Kün Togdı: Gün anlamındadır. Temsil ettiği soyut öğe Adalet, görevi ise Hükümdarlıktır.
2. Ay Togdı: Gece anlamındadır. Vezirdir ve mutluluğu temsil eder.
3. Ögdülmüş: Övgüye mazhar olan, övülmüş anlamındadır. Vezirin oğludur ve aklı temsil eder.
4. Odgurmuş: Biraz tartışmalı bir konu olmakla birlikte “Uyanmış” ya da “ Uyandırılmış” anlamındadır.

Bu karakterler eseri içinde gayet sağlam bir kurgu ustalığı ile yerleştirilmişlerdir.

Eserin başında bir kaside vardır. Daha sonra “ Kitab adı urdum Kutadgu Bilig” ismi ile bir bölüm gelir. Bu bölüm, kitabın adından bahseder. Daha sonra da kahramanlar devreye girer. Kahramanların hikâyesi bittiğinde ise söze Yusuf Has Hacip girer ve biraz kendinden bahsettikten sonra dua ile eserini bitirir.

Sonuç olarak Kutadgu Bilig, üstünce binlerce kez araştırma yapılmış önemli bir kaynaktadır. Her yaştan okuyucuya hitap eden bu eser, mutlaka okunmalı ve idrak edilmelidir. Nitekim artık her yerde bu eserin Türkiye Türkçesi basımı bulunmaktadır.